CHANUKAH

Rabbi Dr. Walter Rothschild

For decades the issue of the Jewish festival of Chanukah falling in close proximity to the Christian festival of Christmas has been for many Jews a problem, a challenge. Historians can talk also of the Roman festival of Saturnalia and other winter festivals, most of which involve lights somehow and some of which fall on the 25th. of a month, but these matters are of little interest to the average member of a Jewish community. All that he or she sees is that, all around us, impossible to ignore, are signs of another religion. Some of these signs are spiritual, some pretend to be, and many are blatantly materialist or commercial. Reference is made to the importance of Family and – especially – of giving presents, most of which would have to be bought first, thus revealing the importance of this time of year for commercial 'turnover’ and profit. I am not such an expert on Poland, which is currently a Catholic country seeking a rather conservative version of that religion, but I can assure you that in many other parts of Europe the entire period from the middle of October onwards is occupied with preparations for a few days of – of Something. But what? Just a few days of holiday from work? Religious holiday? Family holiday? Special dinners for the firm and parties for the office staff? Banal music, some of it old, some of it classical, some of it Hollywood, some of it contemporary and saccharine-sweetened, much of it hypocritical, fill the shops and streets and radio waves. Films involving snow and poor children and ”Ho Ho Ho!” fill the television screens, nowadays mixed up bizarrely with reindeer (an animal never mentioned in either the so-called 'Old’ or 'New’ Testaments) and sleighs and ballets and nutcrackers and ghost stories or turkeys or geese or carp. Thousands of trees are felled so as to be able to stand in overheated rooms and dry out as a symbol of what used to be ”evergreen” but is now ironically a metaphor for global warming and the death of forests. Fairy lights are spread over houses and streets. There is so much more – Oh, I hardly need to tell you of it – and one cannot escape it. I would imagine that almost everyone here has non-Jewish colleagues or neighbours or friends and especially family members, and every year there comes this big question: To what extent can one combine these festivals, and to what extent can one NOT? In Germany even the so-called 'Jewish Museum’ in Berlin organises a 'Weihnukkah’ Market – a combination (they claim) of 'Weihnachten’ – the German term for Christmas – and Chanukah. Interestingly the German word 'Weihen’ has the same meaning as the Hebrew 'Chanukah’ – it means 'to dedicate’! – and is different to other terms used in different parts of the country – for example, in the Catholic South one has a 'Christkindl’ Market rather than a 'Weihnachtsmarkt’. So far (as far as I know) 'Kindle’ has not jumped onto this bandwagon to sell more electronic books, and the word has not been linked to the English word ”to kindle”, meaning to light candles. But I am sure it won’t take long….. In other words, what originated as a religious festival – actually a very important one for a new religion based upon the birth of their new messianic figure – has become irredeemably mixed with heathen, pagan European cultural symbols to do with surviving the winter, the darkness, the need for fatty food, warmth of huddling together in the family or the tribe while the world outside is cold, dark and dangerous.

And where do the Jews fit into this?

The simple answer is that we don’t. Of course simple answers like this never fit totally and we know that a fundamentalist denial of everything, a refusal to open one’s eyes or to leave the home for two and a half months from October, doesn’t work – of course Jews are involved. But JUDAISM is not. And here is the difference.

The Jewish festival of Chanukah focusses upon this question. The histories or pseudo-histories given in the Books of Maccabees are quite violent and bloodthirsty and this causes moral problems for some Liberal Jews, but I think we can look at things differently. The inner question is: What must one do to retain one’s own religion in a world filled with other alternatives? When surrounded by secularism or commercialism or messianism? How can one retain faith in God despite all the challenges?

Fascinating in the Chanukah stories is that God barely appears. (Just as God does not appear – openly – in the Purim story.) By this I mean that it is left to a group of Jews to decide that they have reached their limits of tolerance and that they want to do whatever they can to regain the spiritual centre of their faith. For them it was the Temple and the restoration of the sacrifices – we, now, may have different ideas. Although in our festival liturgy we sing triumphantly of how God, our 'Rock of Ages’, helped the few overcome the many, the weak triumph over the strong, in fact they had to set off and do it for themselves. No bands of angels were sent with fiery swords to do the fighting for them, indeed no new prophet was sent with a new inspiring message. God had somehow even allowed that the Temple might be desecrated and occupied! Chanukah is a festival of Jews as a minority – even amongst their own people and in their own land! This is rather ironic, but it means that in many respects it is a Diaspora story even though it is not set in the Diaspora.

So each of us is in effect confronted with the same personal challenges. I am not worried, as your rabbi, what you do with your families and your colleagues and your neighbours – a party is a party, a reunion is a reunion, respect for parents and love for siblings are important values, I am not worried about this, go off and enjoy the time, why not? But where can you locate, for YOURSELVES, the kernel of your religious identity? Where can you mention God in your own lives? In your own terms? Where can you find the hope that we all need, in difficult times? (And ALL times are difficult, even if cold winters often seem more difficult than hot summers).

At Chanukah we recall how some Jews, long ago and far away, tried to assert their own religious identity over that of the majority. Some of the story describes fanatics and fundamentalists and with these people we would want to have little to do. We do not need to – or want to – destroy other opinions. But other parts speak of the courage and self-sacrifice it took to be able to maintain one’s own faith in God despite what was being said (and worshipped) all around. The Maccabees didn’t wait for a big deep heavenly voice to come, they simply decided that to be Jewish meant to be Jewish – as it was then understood, with a cleansed priesthood and a cleansed altar and a rededicated Temple. We may understand the demands of Judaism differently, without a Temple – but we still have the values.

What do WE have to dedicate ourselves to, and how do WE cleanse ourselves, and how do WE perceive our duties to God? These are questions which Chanukah gives us. These questions are perhaps the best and the most meaningful presents we will get! Enjoy them!

Chag Chanukah Sameach,

Rabbi Dr. Walter Rothschild

CHANUKA

Rabin dr Walter Rothschild

Od dziesięcioleci fakt, iż żydowskie święto Chanuka przypada bardzo blisko chrześcijańskiego Bożego Narodzenia, stanowi dla wielu Żydów problem, wyzwanie. Historycy mogą również mówić o rzymskim święcie Saturnaliów oraz o innych zimowych świętach, z których większość wiąże się w taki czy inny sposób ze światłami i z których niektóre przypadają 25 dnia miesiąca, lecz te kwestie nie interesują szczególnie przeciętnego członka społeczności żydowskiej. Takie osoby widzą jedynie, że ze wszystkich stron otaczają nas niemożliwe do zignorowania symbole innej religii. Niektóre z tych symboli mają charakter duchowy, inne próbują za takowe uchodzić, zaś wiele ma jawnie materialistyczny albo komercyjny charakter. Pojawiają się wzmianki o znaczeniu rodziny oraz – w szczególności – dawania prezentów, z których większość musi zostać wcześniej kupiona, co przekłada się na znaczenie tego okresu dla „obrotów” i zysków handlowych. Nie orientuję się dobrze w sytuacji w Polsce, która jest obecnie krajem katolickim próbującym wprowadzać dość konserwatywną wersję tej religii, ale mogę was zapewnić, że w wielu innych częściach Europy cały okres począwszy od połowy października wypełniony jest przygotowaniami do kilku dni – kilku dni czegoś. Ale czego? Zaledwie kilku dni wolnych od pracy? Świąt religijnych? Świąt rodzinnych? Specjalnych kolacji organizowanych w firmach i przyjęć dla pracowników biurowych? Banalnej muzyki, po części starej, po części klasycznej, po części rodem z Hollywood, po części współczesnej i przesłodzonej, a w dużej mierze pełnej hipokryzji, która wypełnia sklepy, ulice i fale radiowe. Ekrany telewizorów wypełniają filmy przedstawiające śnieg, biedne dzieci i pokrzykiwania „Ho Ho Ho!”, wymieszane obecnie w dziwaczny sposób z reniferem (zwierzęciem, o którym nigdy nie wspomina się ani w tak zwanym „Starym” ani „Nowym” Testamencie), sankami, baletem, dziadkiem do orzechów i opowieściami o duchach czy też indykami, gęsiami i karpiami. Tysiące drzew idzie na wyrąb, żeby mogły następnie stać w przegrzanych pomieszczeniach i wysychać jako symbol tego, co było niegdyś „wiecznie zielonym drzewem”, ale teraz stało się jak na ironię metaforą globalnego ocieplenia i wymierania lasów. Na domach i ulicach rozwiesza się lampki. Jest tego wszystkiego o wiele więcej – och, nie trzeba wam przecież o tym mówić – i nie da się od tego uciec. Wyobrażam sobie, że prawie wszyscy tu obecni mają nie-żydowskich współpracowników, sąsiadów albo przyjaciół, a zwłaszcza członków rodziny, i każdego roku pojawia się to samo doniosłe pytanie: do jakiego stopnia można połączyć te dwa święta, a do jakiego stopnia NIE da się tego zrobić? W Niemczech nawet tak zwane „Muzeum Żydowskie” w Berlinie organizuje jarmark „Weihnukkah” – słowo to stanowi (jak twierdzą) połączenie niemieckiego terminu „Weihnachten” (Boże Narodzenie) i słowa „Chanuka”. Co ciekawe, niemieckie słowo „Weihen” ma takie samo znaczenie, co hebrajskie słowo „Chanuka” – czyli „poświęcać”! – i różni się od innych terminów używanych w różnych częściach kraju – na przykład na katolickim południu organizuje się jarmark „Christkindl” raczej niż „Weihnachtsmarkt”. Póki co (o ile mi wiadomo) marka Kindle nie wykorzystała tej okazji, żeby sprzedać więcej książek elektronicznych, a słowo to nie zostało powiązane z angielskim zwrotem „to kindle”, oznaczającym „zapalać świece”). Ale jest to pewnie tylko kwestia czasu…. Innymi słowy, to, co na początku było świętem religijnym – w istocie bardzo ważnym świętem dla nowej religii opartej na głoszeniu narodzin ich nowej figury mesjanicznej – stało się nieodwracalnie wymieszane z barbarzyńskimi, pogańskimi europejskimi symbolami kulturowymi związanymi z przetrwaniem zimy i ciemności, z zapotrzebowaniem na tłuste jedzenie i na ciepło, jakie daje bycie blisko siebie w obrębie rodziny albo plemienia w czasie, gdy świat zewnętrzny jest zimny, ciemny i niebezpieczny.

I jak mogą się w tym wszystkim odnaleźć Żydzi?

Prosta odpowiedź jest taka, że nie mogą. Oczywiście tego rodzaju proste odpowiedzi nigdy do końca nie pasują i wiemy, że fundamentalistyczne odrzucenie wszystkiego, odmowa otwarcia oczu albo wyjścia z domu przez dwa i pół miesiąca zaczynając od października nie może się udać – oczywiście Żydzi nie mogą się od tego wszystkiego całkowicie odciąć. Ale JUDAIZM może. I na tym polega różnica.

Żydowskie święto Chanuki skupia się właśnie na tym pytaniu. Historie czy też pseudo-historie przedstawione w Księgach Machabejskich są dość brutalne i makabryczne, i stwarza to problemy moralne dla niektórych liberalnych Żydów, sądzę jednak, że możemy spojrzeć na te sprawy z innego punktu widzenia. Zasadnicze pytanie jest następujące: co trzeba zrobić, żeby zachować swoją własną religię w świecie pełnym innych alternatyw? Gdy jest się otoczonym przez sekularyzm, komercjalizm albo mesjanizm? Jak można zachować wiarę w Boga pomimo wszystkich wyzwań?

Fascynujące w opowieściach chanukowych jest to, że Bóg nieomal się w nich nie pojawia. (Podobnie jak Bóg nie pojawia się – przynajmniej otwarcie – w historii Purimowej). Rozumiem przez to, że to grupie Żydów pozostawiono decyzję, czy doszli już do granic swojej tolerancji i czy chcą zrobić wszystko, co w ich mocy, żeby odzyskać duchowy ośrodek swojej wiary. Dla nich była to Świątynia i przywrócenie składania ofiar – zaś my możemy to obecnie postrzegać w inny sposób. Choć w naszej świątecznej liturgii śpiewamy triumfalnie o tym, jak Bóg, nasza „Skała Pokoleń”, pomógł garstce nielicznych pokonać wielu i jak pomógł słabym zatriumfować nad silnymi, w rzeczywistości ówcześni Żydzi musieli to wszystko zapoczątkować i zrobić sami dla siebie. Nie wysłano żadnej armii aniołów z ognistymi mieczami, żeby walczyły za nich, w istocie nie wysłano nawet żadnego nowego proroka z nowym, inspirującym przesłaniem. Bóg pozwolił nawet na to, żeby Świątynia została sprofanowana i żeby była okupowana przez innych! Chanuka to święto Żydów jako mniejszości – nawet wśród swojego własnego ludu i na ich własnej ziemi! Jest to dość ironiczne, ale oznacza to, że pod wieloma względami jest to opowieść właściwa dla diaspory, nawet jeśli nie rozgrywa się w diasporze.

Tak więc w efekcie każdy z nas mierzy się z tymi samymi osobistymi wyzwaniami. Jako wasz rabin nie martwię się tym, co robicie z waszymi rodzinami, współpracownikami i sąsiadami – przyjęcie to przyjęcie, spotkanie rodzinne to spotkanie rodzinne, szacunek dla rodziców i miłość do rodzeństwa to ważne wartości – nie martwi mnie to, idźcie i spędźcie miło czas, czemu nie? Ale gdzie możecie umiejscowić, dla SAMYCH SIEBIE, rdzeń waszej religijnej tożsamości? Gdzie w waszym życiu możecie wspominać o Bogu? Używając przy tym własnych słów? Skąd możecie czerpać nadzieję, której wszyscy potrzebujemy w trudnych czasach? (a WSZYSTKIE czasy są trudne, nawet jeśli chłodne zimy często wydają się trudniejsze niż gorące lata).

Podczas Chanuki przypominamy sobie, jak pewna grupa Żydów, dawno temu w odległym miejscu, domagała się prawa do swojej własnej tożsamości religijnej niezależnej od wiary wyznawanej przez większość. Niektóre części tej historii opisują fanatyków i fundamentalistów i z tymi ludźmi nie chcielibyśmy mieć wiele wspólnego. Nie potrzebujemy – ani nie chcemy – niszczyć innych poglądów. Lecz inne części mówią o odwadze i samopoświęceniu, jakich było trzeba, żeby zachować własną wiarę w Boga pomimo tego, co mówiono (i czemu oddawano cześć) wszędzie dookoła. Machabeusze nie czekali, aż nadejdzie potężny, doniosły niebiański głos; po prostu zdecydowali, że bycie Żydem oznacza bycie Żydem – tak, jak to wówczas rozumiano, z czystym rytualnie kapłaństwem, oczyszczonym rytualnie ołtarzem i poświęconą na nowo Świątynią. My możemy rozumieć wymogi, jakie stawia przed nami judaizm w inny sposób, bez Świątyni – jednak wciąż wyznajemy ważne dla nas wartości.

Dla jakiej sprawy MY sami możemy się poświęcić, w jaki sposób MY się oczyszczamy i jak MY postrzegamy nasze obowiązki wobec Boga? Takie właśnie pytania stawia przed nami Chanuka. Te pytania są być może najlepszymi i najważniejszymi prezentami, jakie dostaniemy! Oby przyniosły wam radość!

Chag Chanuka Sameach,

Rabbi Dr. Walter Rothschild

Tłum. Marzena Szymańska-Błotnicka